Ze śmiertelnego zimna, John Le Carre
Ze śmiertelnego zimna
Powieści szpiegowskie Le Carre’go różnią się diametralnie od najbardziej popularnej, flemingowskiej ikonografii gatunku: nie ma tu elegancji bohaterów, nie ma tendencyjności idei, nie ma żywiołowości i szpiegowskich romansów. Jest realizm, reportażowość przestrzeni, surowość formy i szarość protagonisty.
John Le Carre (właść. David Moore Cornwell), podobnie jak pisarz Graham Greene, który pierwszy dawał o pisarzu poważny głos, związany był ze szpiegowskim tematem bezpośrednio: po uniwersytetach w Oxfordzie i Brnie zaczął pracę w brytyjskim Biurze Spraw Zagranicznych, gdzie zajmował kolejno stanowiska w ambasadzie w Bonn i konsulacie w Hamburgu (lata 1961 – 64). Nie jest tajemnicą, iż służył w tym czasie w komórce wywiadowczej MI6, z czego jednak z niesmakiem zrezygnował (został m.in. zadenuncjowany przez podwójnego agenta). Swe doświadczenia wykorzystuje w literackiej twórczości, a jego debiut Call For The Dead (1961) ma w sobie dużo z goryczy rozczarowania epizodem tej publicznej służby. Po drugiej powieści, Murder of Quality, także jeszcze szerzej niezauważonej, Le Carre wydaje wreszcie Ze śmiertelnego zimna (oryginalny tytuł, The Spy Who Came In From the Cold, przyjął się w branży jako idiom określający szpiega na „emeryturze”...), powieść, która odniosła się do gatunku na nowo.
W odróżnieniu od dotychczasowych thrillerów szpiegowskich, mocno skonwencjonalizowanych i nastawionych przede wszystkim na egzotykę przygody, połączonej przy tym z prostymi podziałami Zimnej Wojny, Le Carre zaproponował skrajny realizm, budując napięcie na "introwertyczności" tematu. Intryga rozwija się w dusznych, skrytych pokojach, mieszkaniach, biurach, gdzie dane jest czytelnikowi śledzić kulisy szpiegowskiej polityki. Polityki, w której decyzyjnym mechanizmem był przede wszystkim tajny urzędnik, biurokrata, występujący incognito decydent. Pisarzowi udało się wbić w okres rozkwitu spy-novels, która stała się konkurencją dla dotychczasowej fali czarnego kryminału. W gatunku dominowała jednak lekka rozrywka, personifikowana przez Jamesa Bonda bądź komiksową Modesty Blaise. Le Carre był fabularnie cięższy, walorami formy zbliżył się zaś, wg wielu krytyków, do literatury wysokiej.
Szpieg Le Carre’ego jest sterany, zgorzkniały, zakurzony jak branża, w której działa. Nie ma w nim rześkości agenta 007, jest za to cynizm, sceptycyzm i świadomość fatalizmu. Jeśli robi swoje, to bardziej z nakazu wierności swym przełożonym, krajowi etc. etc. etc., niż z faktycznego przekonania. Ciężki egzystencjalizm żywota wyniósł z przeświadczenia, że przyszło mu być trybikiem w wielkim, abstrakcyjnym labiryncie powiązań, decyzji i przeszeregowań (ostatecznych...), gdzie prawdziwy cel jest zamglony, daleki i – nieraz – niepotrzebny; gdyż faktycznie liczy się tylko konkurencja instytucji państwa X przeciw instytucji państwa Y. Patriotyzm, wolność, pokój et consortes, to także dalekie widma – codzienna i namacalna jest bowiem tylko relacja zwierzchnik – wykonawca; przy czym cele pierwszego są enigmatyczne, poczynania drugiego zaś – szemrane moralnie. Używając nomenklatury Ludwika Dorna, autora świetnego eseju o Le Carrym – w tym specyficznym świecie „istotne są nie kanty, lecz prawomocność licencji”.
Bohater Ze śmiertelnego zimna, Alec Leamas, jest tego szczerym egzemplum. Zdyskredytowany na jednej z ostatnich akcji w Berlinie, podczas której ginie cenny, brytyjski agent, zostaje odsunięty od Cyrku – tak u Le Carrego nazywa się komórka wywiadowcza. Londyn stawia przed nim dwie perspektywy: bądź zasiłek, bądź przerzucanie archiwów. Leamas zagrzebuje się we własnej goryczy: pije dużo za dużo, przestaje się golić, pracuje w podrzędnej bibliotece, gdzie nawiązuje romans z niejaką Liz Gold. Zamiast Żelaznej Kurtyny jego Nemesis staje się zrzędliwa kierowniczka. Nie mogąc otrzymać kredytu w spożywczaku, w desperacji napada na sklepikarza. Po krótkiej odsiadce – przeszłość odzywa się niespodziewanie. Dostaje propozycję przejścia na stronę „wroga’” – pozwala się zwerbować do jednorazowego zlecenia w Niemczech Wschodnich... Wydaje mu się, że nie ma nic do stracenia.
Wartkiej intrygi w powieści brak, napięcia jednak - absolutnie. Realizm i reportażowość Le Carre’ego zbliża jego powieść do anty-szpiegowskiej. Gdy przez trzy rozdziały jesteśmy świadkami wstępnego „przesłuchania” Leamasa, dostajemy maksymalnie detaliczną relację z jego poprzednich dokonań, niemalże w formie literackiej szkatułki. Napięcie buduje nie tyle akcja, ile słowa, spotkania, kolejne, duszne miejsca, i kolejne, tajemnicze postaci... Finał powieści odbędzie się na sali sądowej, gdzie to ze słów, zeznań, wyciąganych bez skrupułów wynurzeń, bohater wydedukuje, że padł ofiarą misternej, wielowarstwowej intrygi... własnej agentury. Nic i nikt nie będzie tym, kim być się wydaje. Mundt, szef niemieckiej agentury, zagorzały antysemita Fiedler, jego zastępca, brytyjski przełożony zwany Kontrolerem... Nawet zapomniana, przelotna Liz Gold, członkini słusznej, komunistycznej partii, pojawi się znikąd... Leamas okaże się , po raz kolejny, trybikiem maszynerii, której ruch miał za zadanie ochronę podwójnego agenta Cyrku. Fiedler, Liz, Mundt, Kontroler, i szereg innych duchów z przeszłości przemieszają się w perfidnych konfiguracjach, a protagonista będzie nieuchronnie zmierzał w przepaść...
Bo jeśli Bond wyciągał broń, pewien był, że czyni szlachetnie ku światowemu pożytkowi. Szpieg Le Carrego nie może być pewien nawet swego statusu. Słuszny i dosłowny jest zatem ów „cyrk szpiegowski” – jako organizacja, ale przede wszystkim jako iście kafkowski archetyp.
John Le Carre (właść. David Moore Cornwell), podobnie jak pisarz Graham Greene, który pierwszy dawał o pisarzu poważny głos, związany był ze szpiegowskim tematem bezpośrednio: po uniwersytetach w Oxfordzie i Brnie zaczął pracę w brytyjskim Biurze Spraw Zagranicznych, gdzie zajmował kolejno stanowiska w ambasadzie w Bonn i konsulacie w Hamburgu (lata 1961 – 64). Nie jest tajemnicą, iż służył w tym czasie w komórce wywiadowczej MI6, z czego jednak z niesmakiem zrezygnował (został m.in. zadenuncjowany przez podwójnego agenta). Swe doświadczenia wykorzystuje w literackiej twórczości, a jego debiut Call For The Dead (1961) ma w sobie dużo z goryczy rozczarowania epizodem tej publicznej służby. Po drugiej powieści, Murder of Quality, także jeszcze szerzej niezauważonej, Le Carre wydaje wreszcie Ze śmiertelnego zimna (oryginalny tytuł, The Spy Who Came In From the Cold, przyjął się w branży jako idiom określający szpiega na „emeryturze”...), powieść, która odniosła się do gatunku na nowo.
W odróżnieniu od dotychczasowych thrillerów szpiegowskich, mocno skonwencjonalizowanych i nastawionych przede wszystkim na egzotykę przygody, połączonej przy tym z prostymi podziałami Zimnej Wojny, Le Carre zaproponował skrajny realizm, budując napięcie na "introwertyczności" tematu. Intryga rozwija się w dusznych, skrytych pokojach, mieszkaniach, biurach, gdzie dane jest czytelnikowi śledzić kulisy szpiegowskiej polityki. Polityki, w której decyzyjnym mechanizmem był przede wszystkim tajny urzędnik, biurokrata, występujący incognito decydent. Pisarzowi udało się wbić w okres rozkwitu spy-novels, która stała się konkurencją dla dotychczasowej fali czarnego kryminału. W gatunku dominowała jednak lekka rozrywka, personifikowana przez Jamesa Bonda bądź komiksową Modesty Blaise. Le Carre był fabularnie cięższy, walorami formy zbliżył się zaś, wg wielu krytyków, do literatury wysokiej.
Szpieg Le Carre’ego jest sterany, zgorzkniały, zakurzony jak branża, w której działa. Nie ma w nim rześkości agenta 007, jest za to cynizm, sceptycyzm i świadomość fatalizmu. Jeśli robi swoje, to bardziej z nakazu wierności swym przełożonym, krajowi etc. etc. etc., niż z faktycznego przekonania. Ciężki egzystencjalizm żywota wyniósł z przeświadczenia, że przyszło mu być trybikiem w wielkim, abstrakcyjnym labiryncie powiązań, decyzji i przeszeregowań (ostatecznych...), gdzie prawdziwy cel jest zamglony, daleki i – nieraz – niepotrzebny; gdyż faktycznie liczy się tylko konkurencja instytucji państwa X przeciw instytucji państwa Y. Patriotyzm, wolność, pokój et consortes, to także dalekie widma – codzienna i namacalna jest bowiem tylko relacja zwierzchnik – wykonawca; przy czym cele pierwszego są enigmatyczne, poczynania drugiego zaś – szemrane moralnie. Używając nomenklatury Ludwika Dorna, autora świetnego eseju o Le Carrym – w tym specyficznym świecie „istotne są nie kanty, lecz prawomocność licencji”.
Bohater Ze śmiertelnego zimna, Alec Leamas, jest tego szczerym egzemplum. Zdyskredytowany na jednej z ostatnich akcji w Berlinie, podczas której ginie cenny, brytyjski agent, zostaje odsunięty od Cyrku – tak u Le Carrego nazywa się komórka wywiadowcza. Londyn stawia przed nim dwie perspektywy: bądź zasiłek, bądź przerzucanie archiwów. Leamas zagrzebuje się we własnej goryczy: pije dużo za dużo, przestaje się golić, pracuje w podrzędnej bibliotece, gdzie nawiązuje romans z niejaką Liz Gold. Zamiast Żelaznej Kurtyny jego Nemesis staje się zrzędliwa kierowniczka. Nie mogąc otrzymać kredytu w spożywczaku, w desperacji napada na sklepikarza. Po krótkiej odsiadce – przeszłość odzywa się niespodziewanie. Dostaje propozycję przejścia na stronę „wroga’” – pozwala się zwerbować do jednorazowego zlecenia w Niemczech Wschodnich... Wydaje mu się, że nie ma nic do stracenia.
Wartkiej intrygi w powieści brak, napięcia jednak - absolutnie. Realizm i reportażowość Le Carre’ego zbliża jego powieść do anty-szpiegowskiej. Gdy przez trzy rozdziały jesteśmy świadkami wstępnego „przesłuchania” Leamasa, dostajemy maksymalnie detaliczną relację z jego poprzednich dokonań, niemalże w formie literackiej szkatułki. Napięcie buduje nie tyle akcja, ile słowa, spotkania, kolejne, duszne miejsca, i kolejne, tajemnicze postaci... Finał powieści odbędzie się na sali sądowej, gdzie to ze słów, zeznań, wyciąganych bez skrupułów wynurzeń, bohater wydedukuje, że padł ofiarą misternej, wielowarstwowej intrygi... własnej agentury. Nic i nikt nie będzie tym, kim być się wydaje. Mundt, szef niemieckiej agentury, zagorzały antysemita Fiedler, jego zastępca, brytyjski przełożony zwany Kontrolerem... Nawet zapomniana, przelotna Liz Gold, członkini słusznej, komunistycznej partii, pojawi się znikąd... Leamas okaże się , po raz kolejny, trybikiem maszynerii, której ruch miał za zadanie ochronę podwójnego agenta Cyrku. Fiedler, Liz, Mundt, Kontroler, i szereg innych duchów z przeszłości przemieszają się w perfidnych konfiguracjach, a protagonista będzie nieuchronnie zmierzał w przepaść...
Bo jeśli Bond wyciągał broń, pewien był, że czyni szlachetnie ku światowemu pożytkowi. Szpieg Le Carrego nie może być pewien nawet swego statusu. Słuszny i dosłowny jest zatem ów „cyrk szpiegowski” – jako organizacja, ale przede wszystkim jako iście kafkowski archetyp.
ZE ŚMIERTELNEGO ZIMNA
/The Spy Who Came In From The Cold/
