Szuszwole i fyrtle, czyli zbrodnia po poznańsku

Niedawno ogłoszono nominacje do Nagrody Wielkiego Kalibru, przyznawanej najlepszej powieści kryminalnej lub sensacyjnej. Po raz trzeci znalazła się wśród nich książka autorstwa Ryszarda Ćwirleja. Postanowiłam więc wreszcie nadrobić braki i sięgnęłam po „Błyskawiczną wypłatę” – szóstą część cyklu, którego akcja została osadzona w Poznaniu lat osiemdziesiątych. Jak wypadło moje pierwsze spotkanie z chorążym Olkiewiczem, porucznikiem Marcinkowskim i podporucznikiem Brodziakiem, czyli milicjantami z wydziału dochodzeniowo-śledczego poznańskiej komendy wojewódzkiej? Świetnie. No, prawie.

Jest czerwiec 1982 roku. Cała Polska żyje udziałem naszej drużyny w mundialu. Jednak poznańskim milicjantom nie jest dane spokojne oglądanie meczów – pierwszego dnia mistrzostw świata w piłce nożnej ktoś napada na konwój przewożący wypłaty dla jednego z zakładów pracy. Giną konwojenci, ginie jeden z bandytów, a pieniądze przepadają. Trop wiedzie do środowiska cinkciarzy, więc podporucznik Brodziak postanawia przeniknąć je od środka. Czy uda mu się uniknąć demaskacji? Tymczasem w Pile urzędnik SB popełnia samobójstwo. A raczej ktoś chce, by tak właśnie to wyglądało… Kiedy obie sprawy zaczynają się łączyć, do Piły wyrusza chorąży Olkiewicz. Podróż przyniesie dużo niespodzianek.

Krytycy nazywają powieści Ryszarda Ćwirleja „neomilicyjnymi”. Czym jest powieść milicyjna, wiadomo – gatunek, nazwany tak przez Stanisława Barańczaka, reprezentują w zdecydowanej większości PRL-owskie produkcyjniaki. Przedstawiają one zarówno samą milicję, jak i „system społeczny, którego wytworem i sługą jest milicja”*, w jedyny słuszny sposób, narzucając czytelnikowi bardzo wyraźny podział świata na dobrych urzędników państwowych i złych bandziorów. Ryszard Ćwirlej odkurzył ten gatunek, powracając w swoich kryminałach – podobnie jak profesor Tadeusz Cegielski, ale w zupełnie innym stylu – do czasów Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Od powieści milicyjnych jego teksty znacząco odróżniają dwa aspekty. Po pierwsze: humor, którego w produkcyjniakach ze świecą szukać. Po drugie: obraz milicjantów. Dzielni obrońcy społeczeństwa z powieści Kłodzińskiej czy Teoplitza to u Ćwirleja banda moczymord. Skądinąd w większości bardzo sympatycznych, ale też dbających przede wszystkim o własną wygodę, a interes społeczny mających w głębokim poważaniu. Sztandarowym przykładem jest tu chorąży Olkiewicz, który szuka nie sprawców przestępstwa, lecz okazji do wypitki. A jeśli już wpadnie na jakiś trop, to przypadkiem. I niemal zawsze nad szklanką (!) wódki. To oczywiście karykaturalny obraz polskiego milicjanta; innych bohaterów autor przedstawia w nieco bardziej stonowany sposób, co wcale nie znaczy, że mniej barwnie. Wszyscy milicjanci są tu jacyś, każdy z nich ma wady i śmiesznostki. I w takich właśnie ludzkich przedstawicieli władzy łatwiej uwierzyć. Każdy z nich na swój sposób próbuje sobie przecież radzić z rzeczywistością, w jakiej przyszło mu żyć. A że ta rzeczywistość jest zdecydowanie znośniejsza w oparach alkoholu…

No właśnie, rzeczywistość. Sposób przedstawienia PRL-owskich realiów to druga, po kreacji bohaterów, zaleta tej powieści. Nie pamiętam tamtych czasów, jednak dotychczasowe lektury i wspomnienia ludzi starszych ode mnie każą mi wierzyć, że było właśnie tak, jak przedstawia to Ćwirlej. Nieco topornie, brzydko, niby szaro, a jednak barwnie, z meblościanką na wysoki połysk jako synonimem luksusu… Obraz wyłaniający się z kart „Błyskawicznej wypłaty” jest bardzo sugestywny. Wzmacnia go także język, w którym pojawia się mnóstwo przykładów wielkopolskiej gwary. Te wszystkie szuszwole, breszki i fyrtle sprawiają, że warstwa językowa powieści przynosi czytelnikowi tyle samo radości, co fabuła.

I wszystko byłoby świetnie, gdyby nie jedna sprawa. Otóż nie mam pojęcia, kto zajmował się redakcją i korektą tej książki. Ba, mam wątpliwości, czy ktoś w ogóle. I nie chodzi mi wcale o liczne błędy językowe w stylu „poszłem” czy „tutej” – te są nieodłączną częścią języka bohaterów. Za to literówki i przecinki sprawiające wrażenie rzuconych na papier bez ładu to po prostu efekt wydawniczego niechlujstwa. Mało tego: w pewnym momencie jeden z bohaterów zmienia na chwilę nazwisko, i nie jest to bynajmniej zamierzony kamuflaż. Szkoda, że tak dobra powieść została potraktowana tak niedbale.

_{*  S. Barańczak, Nadludzie w niebieskich mundurach, [w:] tegoż, Czytelnik ubezwłasnowolniony, Paryż 1983, s. 111.}

Udostępnij