Panna Jane Marple, detektyw-amator

Znamienne jest nie od dziś, iż europejska kultura jest dla azjatów (zwłaszcza japończyków) często eksploatowana wedle lokalnych chwytów. Dość wspomnieć prekursorskiego w tej materii Kurosawę, ostatnio zaś Hayao Miyazaki (Ruchomy zamek Hauru). Zwłaszcza kultura anime lubuje się w twórczej inspiracji europejskimi dziełami – był Robin Hood, z rzeczy ambitniejszych seria Gangoutsou (wariacja Hrabiego Monte Christo) – a ostatnio wpadła mi w ręce urocza seria Agasa Kurisutii no Meitantei Powaro to Maapuru (Agaty Christie - Poirot i Marple)– bazująca właśnie na postaciach detektywów Agaty Christie .

Coś musi być na rzeczy, skoro sympatyczna, starsza panna Marple, druga obok Poirota główna postać prozy Christie, jest na tyle uniwersalna, by mieć spory odbiór także poza naszą strefa kulturową? Być może stanowi o tym pewien stały archetyp, na którym Christie ją zbudowała: sielska miejscowość, z dala od cywilizacji, w którą czasem wkrada się – mniej lub bardziej poważne – Złe, i które trzeba przepędzić, by wrócić do błogostanu. Archetyp konserwatywności, który leży u podłoża odgałęzienia gatunku kryminalnego zwanego „cozy” (kryminał kominowy). Jest tu znaczne podobieństwo z chińskimi kryminalnymi Roberta van Gulika o sędzim Di – w sferze klasycznie kryminalnej fabuły i kameralności.

Kimże jest zatem panna Jane Marple? Starą panną, to po pierwsze. Uroczą, choć nieco wścibską staruszką, to po drugie. Po trzecie zaś – detektywem-amatorem. Mieszka w malutkiej miejscowości St. Mary Mead, gdzie przeważnie rozgrywają się wydarzenia jej kryminalnych przygód (choć nie zawsze tam).

Często przywoływanym mottem panny Marple są słowa: „Młodzi ludzie myślą, że starsi są głupcami, ale starsi ludzie wiedzą, że młodzi głupcami są”.  Owa mądrość starca leży u podstaw doświadczeń dedukcyjnych detektywki: często więcej dają jej spostrzeżenia psychologiczne, niż tropy namacalne. Ważna jest także jej umiejętność kojarzenia zasłyszanych tu i tam faktów (często z plotek!) z życia okolicy, i znajdowania w nich analogii do kryminalnego problemu.

Panna Marple jest członkinią tzw. Klubu Wtorkowego – grupki amatorskich śledczych (m.in. miejscowy wikary, bratanek panny Marple, pisarz Joyce i jego narzeczona), którzy w dyskusyjnym gronie rozwiązują kryminalne historie. Łatwo się domyślić, iż to nasza staruszka przoduje w tym towarzystwie.

Choć panna Marple jest niewątpliwie najbardziej znaną staruszką-detektywem, jednak i ona miała swe wzorce. Agatha Christie znała zapewne wcześniej postać Amelii Butterworth stworzoną przez Anne Katherin Green. Pierwszym sygnałem podobnej bohaterki u Christie była Caroline Shepard, która towarzyszyła Herkulesowi Poirot w Zabójstwie Rogera Ayckroyda. „Żywym” wzorcem natomiast, który najpełniej zainspirował pisarkę była jej babka, która ponoć obnosiła się ze swym defetyzmem do wszystkich.

Z początku panna Marple z kart pisarki prezentowała stereotyp starej panny z przełomu wieków. Była to wysuszona, cicha staruszka, w rękawiczkach i czepku z koronkami. Jej głównym hobby były spacery, herbatka przy kominku i dzierganie na drutach. Lubiła także ploteczki, co nieraz ujmowało jej sympatii. Dopiero z czasem Agatha Christie „usympatyczniła” nieco ton postaci.

Po raz pierwszy bohaterka pojawiła się w cyklu opowiadań publikowanych na łamach czasopisma The Sketch. Potem, z dopisanymi siedmioma kolejnymi, ukazały się one jako całość w tomie Trzynaście zagadek / Wtorkowy klub morderców (1932). Dwa lata wcześniej powstała pierwsza powieść z Marple – Morderstwo na Plebanii.

W sumie występuje w 12 powieściach (plus wspomniana antologia) i ok. 20 opowiadaniach. Podobnie jak w przypadku Herkulesa Poirot, w okolicy roku 1940 Christie napisała zamykającą cykl powieść Uśpione morderstwo, które ukazało się tuż po śmierci pisarki, i zawierało niektóre tropy fabularne rozwijane potem w kolejnych odsłonach.

Powieści z panną Marple

•    Morderstwo na plebanii (The Murder at the Vicarage, 1930)
•    Trzynaście zagadek (opowiadania) (The Thirteen Problems lub The Tuesday Club Murders, 1932)
•    Noc w bibliotece (The Body in the Library, 1942)
•    Zatrute pióro (The Moving Finger, 1942)
•    Morderstwo odbędzie się... (A Murder is Announced, 1950)
•    Strzały w Stonygates (Murder With Mirrors lub "They do it With Mirrors", 1952
•    Kieszeń pełna żyta (A Pocketful of Rye, 1953)
•    4.50 z Paddington (4.50 from Paddington, 1957)
•    Zwierciadło pęka w odłamków stos (The Mirror Crack'd from Side to Side, 1962)
•    Karaibska tajemnica (A Caribbean Mystery, 1964)
•    Hotel Bertram (At Bertram's Hotel, 1965)
•    Nemesis, (1971)
•    Uśpione morderstwo (Sleeping Murder, napisana około 1940, wydana w 1976)

Oraz krótkie opowiadania

•    Klub Wtorkowych Spotkań
•    Świątynia Astarte
•    Sztaby złota
•    Krew na ulicy
•    Motyw i okazja
•    Zbrodnia i ryby
•    Błękitne geranium
•    Dama do towarzystwa
•    Czterech podejrzanych
•    Tragedia w Boże Narodzenie
•    Ziele śmierci
•    Wypadek w bungalowie
•    Wypadek na moście
•    Szaleństwo Greeshawa (Greenshaw's Folly, w: The Adventure of the Christmas Pudding, 1960)
•    Azyl
•    Ukryty skarb (Dziwny żart) (Strange Jest, w: Three Blind Mice, 1950)
•    Narzędzie zbrodni (Szpilka) (Tape-Measure Murder, w: Three Blind Mice, 1950)
•    Śmiertelna klątwa (Klątwa starej stróżki) (The Case of the Caretaker, w: Three Blind Mice, 1950)
•    Idealna służąca (Doskonała pokojówka) (The Case of the Perfect Maid, w: Three Blind Mice, 1950)
•    Opowiadanie panny Marple

Wybrane adaptacje filmowe przygód panny Marple:

Reżyseria – George Pollock, w roli detektywki – nieco zbyt żywiołowa i odstająca od oryginału – Margareth Rutherford:

•    Murder, She Said (1962; Pociąg z Dworca Paddington kiedyś, Śmierć ma okna w nowym wydaniu na DVD) na podstawie powieści 4.50 z Paddington
•    Murder at the Gallop (1963; Morderstwo w hotelu Gallop), na podstawie opowiadań z Herkulesem Poirot Po pogrzebie (After the Funeral, 1953)
•    Murder Most Foul (1964; Morderstwo najgorszego sortu), również na podstawie powieści z Poirot - Pani McGinty nie żyje (Mrs. McGinty's Dead, 1952)
•    Murder Ahoy (1964; Ahoj, zbrodnio), nie oparty na żadnej z powieści Christie.

Serial Panna Marple (w reedycji DVD: Agatha Christie’s: Jane Marple), z kreacjami Joan Hicks oraz (2004 – 2006, DVD) oraz Geraldine McEwan:

Jane Marple:

1. Kieszeń pełna żyta
A Pocket Full of Rye premiera TV 7 marca 1985.
2. Strzały w Stonygates
They Do It With Mirrors - premiera TV 29 grudnia 1991.
3. NEMEZIS
Nemezis premiera TV 1987.
4. Hotel Bertram
At Bertram's Hotel premiera TV 25 stycznia 1987.
5. Karaibska tajemnica
A Caribbean Mystery premiera TV 25 grudnia 1989.
6. Zwierciadło pęka w odłamków stos
The Mirror Crack'd From Side To Side premiera TV 27 grudnia 1992.
7. Noc w bibliotece
The Body In The Library premiera TV 26 grudnia 1984.
8. Morderstwo na plebanii
''The Murder At The Vicarage premiera TV 25 grudnia 1986.
9. 4.50 z Paddington
4:50 from Paddington premiera TV 1987
10. Morderstwo odbędzie się…
A Murder is Announced premiera TV 20 lutego 1985.
11. Uśpione morderstwo
Sleeping Murder premiera TV 11 stycznia 1987; Polska DVD - wrzesień 2006
12. Zatrute pióro
The Moving Finger premiera TV 21 lutego 1985; Polska DVD - wrzesień 2006.